تاثیر اوضاع سیاسی، اجتماعی و مذهبی بر اوضاع علمی و آموزشی هرات از صفاریان تا سقوط سلجوقیان

چکیده حیات علمی ـ آموزشی هرات تحت سلطه ی هر یک از دولت های متقارن چون صفاری( 248-287ق)، سامانی( 204-395ق)، غزنوی(384-431ق) و سلجوقی( 431-552ق) دارای مشخصه های متفاوتی بود. بدون تردید عوامل گوناگونی در ایجاد مشخصه های علمی ـ آموزشی هر دوره نقش داشته است. عوامل سیاسی، مذهبی و اجتماعی سه متغیری است که بیشترین تأثیر را در ایجاد ویژگی های علمی هر یک از این دوره های زمانی داشته است. از این رو، پژوهش حاضر در پی آن است تا به بررسی تأثیر این عوامل و چگونگی آن بر اوضاع علمی و آموزشی هرات در دوره ی زمانی مذکور بپردازد. ثبات سیاسی، تسامح مذهبی و شرایط مساعد اقتصادی، در ایجاد بستری مناسب برای رشد و بالندگی حیات علمی و آموزشی هر دوره از اهمیت زیادی برخوردار است. تحقق عملی چنین شرایطی در دوره ی سامانی، هرات را در مسیر رشد و توسعه علمی و آموزشی قرار داد. اگر چه این روند در دوره ی غزنوی و سلجوقی نیز به رغم افت و خیز هایی تداوم داشت، اما استفاده ابزاری از مذهب برای حذف رقیبان سیاسی از سوی حاکمان دولت های مذکور سبب گردید تا تعصبات شدید مذهبی جایگزین آزادی اندیشه ی دوره ی سامانی گردد. با وجود آنکه دوره ی سلجوقی شاهد رونق و گسترش مدارس به عنوان مهم ترین نهاد آموزشی بود، اما سیاست مذهبی مبتنی بر تعصب، گسترش مدارس در این دوره را بشدت تحت تاثیر قرار داد تا جایی که نتایج منفی آن بر دستاوردهای مثبت این مدارس غلبه یافت. با وجود این، هرات از زمان روی کار آمدن صفاریان تا سقوط سلجوقیان از روند رو به رشدی برخوردار بود. این مهم را می توان از عوامل زمینه ساز برای تبدیل شدن این شهر به دارالسلطنه ای با شکوه برای شاهرخ تیموری(حک. 807-850ق) مورد توجه قرار داد. واژه های کلیدی: هرات، صفاریان، سامانیان، غزنویان، سلجوقیان، اوضاع علمی و آموزشی.